17 Ocak 1995 Salı günü saat 5:46 da Kobeliler hiç beklemedikleri bir depremle uyandılar. Richter ölçeğine göre 6.8 büyüklüğündeki deprem ardında 6000 ölü, 30.000 yaralı ve 300.000 evsiz insan bırakıyordu. 100.000 bina, deprem ve depremin ardından oluşan yangınlar nedeniyle ciddi hasara uğradı veya yerle bir oldu. 148 farklı yerde çıkan yangınlarda 6513 bina hasar gördü. Bu deprem kayıtlara 1923 yılındaki Büyük Kanto depreminden sonra Japonya’yı en fazla etkileyen deprem olarak kayıtlara geçti. Hasar tahmini 150-200 milyar dolardı.Depremlerin ardından gelişen yangınların bir çok sebebi bulunmaktadır. Japonyada ikamet olarak kullanılan çoğu konut ahşap malzeme ile inşa edilmektedir. Yatay deprem kuvvetleri karşısında yeterli dayanıklılığa sahip olmayan bu tür yapılarda önemli hasarlar oluşmaktadır. Ahşap veya bambu ile inşa edilen bu tür yapıların üzeri çok ince bir sıva tabakası ile kaplanmaktadır. Deprem anında bu sıva tabakası dökülerek ahşap kısımlar açığa çıkmaktadır. Ahşap malzeme bilindiği gibi çok kolay yanıcı ve tutuşabilir özelliktedir. Deprem sonucu kırılan ve dökülen ahşap parçaları en ufak bir kıvılcımla tutuşarak yangına sebep olmaktadır. Kobe’nin dar sokaklarında enkazın yol açma ve kurtarma çalışmalarında sürekli yer değiştirmesi de bu ahşap parçalarının daha küçük parçalar halinde ayrılmasını ve de yayılarak hızlanan yangın riskini beraberinde getirmektedir. Havai elektrik hatları da bu riski artırmaktadır. Hatta Tokyo’da gittiğim Ulusal Yangın ve Afet Araştırma Enstitüsünde, 1923 Tokyo’yu vuran Büyük Kanto depreminin ardından oluşan ve binlerce insanın ölümüne sebep olan hortum benzeri yangınlar laboratuar ortamında oluşturulup nedenleri ve etkilerinin halen bir araştırma konusu olduğunu gözlemledim. Japonlar bu tür yangınların kaynağını büyük bir merakla test etmeye devam ediyorlar.
İşte Kobe’de deprem ve depremin tetiklediği yangınlar sonucu neredeyse haritadan silinen bir yerleşim bölgesinden bahsetmek istiyorum: Nagata Ward. Nagata bölgesi, Kobe’de yerleşim alanı olarak yoğun nüfusa sahip olmasına rağmen yüzölçüm olarak dar bir alanda bulunan ve çoğunlukla ahşap konutların bulunduğu bir yerleşim alanı. İstatistiklere göre en çok yangın da yine bu bölgede görüldü. Nagata’daki bu büyük ölçekli hasardan sonra bölge sakinleri, yerel belediye, mimarlar ve şehir plancıları yeniden inşa için “Nagata Bölgesinin Yeniden Canlandırılması Projesi” kapsamında büyük gayretler gösterdiler.
Kobe Üniversitesinin COE Programı (Planlamaya açık kent alanlarının güvenliği için tasarım stratejisi) çerçevesinde Washington Üniversitesi ile ortaklaşa “Charrette” denilen stüdyo workshop çalışmaları gerçekleştirilmiş. Bu çalışmalar GIS haritalarından oluşan veri tabanı kullanılarak yapılmış, katılımcıların kendi deneyimleri doğrultusunda tavsiye haritaları (Advice/Hint maps) oluşturulmuş. Bu haritalar iklim, daha önce yaşanan afetlerin kayıtları, risk bölgeleri, hava sirkülasyonu, rekreasyon gibi bilgiler içermektedir. Bu haritalar üzerine atölye çalışmasına katılanlar yürüyerek (planlaması yapılacak mahalli gezerek), konuşarak (GIS projektörlerle ekrana yansıtılarak planlama üzerinde tartışarak), ve çizerek (tasarım yaparak) walking-talking-drawing formülasyonundan yola çıkarak sismik yönden afete dayanıklı (seismic –resistant) planlama yapmaktadırlar. Bu çalışmalar tavsiye planlaması niteliğinde olup karar-vericilerin öngörüsüne sunulmaktadır.
Atölye çalışması sonunda deprem, yangın, sel , toprak kayması nedeniyle riskli olabilecek alanlar belirlenerek bu alanlarda yapılaşmaya izin verilmeyecek şekilde kısa, orta ve uzun dönem planlama yapılmaktadır.
Nagata’da Kobe Üniversitesi tarafından oluşturulan Kobe Saha Stüdyosuna (Kobe Field Studio KFS) ayakkabılar çıkartılarak giriliyor. Bir ev rahatlığına kendinizi bırakırken Kobe Üniversitesinin genç akademisyenlerinden Dr. Takahiro TANAKA’nın detaylı brifingi ile tüm gelişmeleri öğrenebilme imkanına sahipsiniz. Dr.Tanaka’nın aynı heyecanla bölgeyi tanıtması ve o korkunç depremin ardından bölgede meydana gelen olumlu dönüşüm, eğitime katılan bizleri de çok heyecanlandırıyor. Nagata’da şu anda ahşap konutlarla birlikte depreme dayanıklı yüksek katlı binalar da yükseliyor. Bölgedeki ticari aktivitenin canlanması için Japonya’nın pek çok yerinde görebileceğiniz gibi bazı sokaklar, arkadlarla kaplanarak adeta bir alışveriş merkezine dönüştürülmüş. Müzik yayını da yapılabilen bu “sokak alışveriş merkezleri”nde bazı konutların depremden sonra hala yerlerinin boş kalarak yeniden inşa edilemediklerini görmek hüzün verici olsa da, bölgede yapılan kentsel dönüşüm çalışmaları ve toplumsal direnç gerçekten takdire değer.
Nagata saha atölyesi benzeri yapılanmaların varlığı ile yerinde gözlem çalışmalarını amaçlayan ulusal ve uluslar arası ölçekte atölye çalışmaları sonucu elde edilecek afet risk planları sayesinde, gelecek planlaması için önemli adımlar atılacaktır.
Dr.Alpaslan Hamdi KUZUCUOĞLU
Kentsel Riskler ve Japonya Modeli
Konya Japon Kültür Merkezi Derneği Kültür Sanat Yayınları, 2012, Konya, 241 sayfa
ISBN 978-605-63408-4-0
ife Safety Learning Center) bir yangın simulasyon odasında Güney Kore’nin Daegu şehrinde 2003 yılında 120 kişinin hayatını kaybettiği metro yangını simule edilmekteydi. Yangın dumanlarının insanların bulunduğu mekanların üst tarafını tamamen kapladığını ve görüş mesafesinin sıfıra indiğini, tavana yakın yerlerde çıkış kapıları işaretleri bulunmasına rağmen işlevsiz kaldığını, duvarların alt kısmında da çıkış işaretlerinin olması gerektiğini ancak bu işaretler bulunmadığı için insanların çıkışı bulamamaları yüzünden can kaybının yüksek olduğu anlatıldı. Zeminlerde veya duvarların alt kısmında bulunması gereken bu işaretlemeler genellikle binalarda unutulan bir ayrıntı. Küçük ama ihmal edildiğinde ciddi risklere maruz bırakabilecek bir ayrıntı.